نادیر شاهین فرمانی

  

فرمانی-شاهی

   

  اؤنجه آللاه تعالایا سیغینیرام. بیلینیز کی، شاه ایسماعیل صفوی، 1500-جی ایلده ظوهور ائتدی. جاهیل خالقدان بیر قیسمینی یانینا توپلادی. بو آلچاق دونیانی و نفسی نین ایستکلرینی اله کئچیرمک اوچون موسلمانلار آراسینا فیتنه و فساد سوخدو. اصحابی کیرامی سؤیمه گی، شیعه لیگی اورتایا چیخاردی. بؤیله جه موسلمانلار آراسینا بؤیوک بیر دوشمانلیق سوخدو. مونافیقلیک و دوشمنلیک بایراقلاری نین آچیلماسینا سبب اولدو. اؤیله اولدو کی، کافیرلر، راحات و قورخوسوز یاشاییر، موسلمانلار ایسه، بیر-بیرلرینی یئییر. بیر-بیرلری نین قانلارینی، ناموسلارینی تلف ائدیر. ایشته بونون اوچون، موغان مئیدانینداکی توپلانتیدا، بؤیوک-کیچیک هپینیز، منی شاه یاپماق ایسته دیگینیز زامان بو ایستگینیزی قبول ائدرسم، سیز ده، شاه ایسماعیل زامانیندان بری، اؤلکه میزده یئرلشمیش اولان پوزوق اینانچلاردان و بوش سؤزلردن واز کئچه جگینیزی بیلدیرمیشدینیز. قییمتلی دده لرینیزین مذهبی اولان و موبارک عادتلریمیز اولان، دؤرد خلیفه نین حاق و دوغرو اولدوغونا قلب ایله ایناناجاغینیزی و دیل ایله ده سؤیله یه جگینیزی، بونلاری سؤیمکدن، کؤتوله مکدن ساقیناجاغینیزی و دؤردونو ده سئوه جگینیزی سؤیله میشدینیز. ایشته بو خئییرلی ایشی قوووتلندیرمک اوچون سئچیلمیش عالیملردن، دینینه باغلی یوکسک ذاتلاردان سوروشدوردوم. هپسی دئدی کی، پئیقمبریمیزین حاق یولونا چاغیردیغی گوندن بری، صحابه راشیدین اولان دؤرد خلیفه نین هر بیری، دینی-موبینین یاییلماسی اوچون جانلارینی و ماللارینی فدا ائتدیلر. بو اوغوردا چولوق-چوجوقلاریندان، عمی و داییلاریندان آیریلدیلار. هر سؤزه، ایفتیرایا، اوخا قاتلاندیلار. بوندان دولایی، رسول اوللاه افندیمیزین خوصوصی صؤحبتلری ایله شرفلندیلر. بؤیله جه (موهاجیرلردن و انسارلاردان، ایلری اولانلار) معالینده کی آیتی-کریمه ایله مدح و ثنایا قوووشدولار. یاخشیلارین افندیسی وفات ائتدیکدن سونرا اوممتین ایشلرینی گؤرن، اصحابی-کیرامین بؤیوکلری نین سؤزبیرلیگی ایله خیلافته گلدیلر. بیرینجی خلیفه ماغارا آرخاداشی ابوبکر صیددیق اولدو. بوندان سونرا خلیفه نین تعیینی و اصحابی-کیرامین قبول ائتمه سی ایله عؤمر فاروق اولدو. اوندان سونرا آلتی کیشی آراسیندان سؤزبیرلیگی ایله عوثمان ایبنی-اففان اولدو. داها سونرا آللاهین آصلانی، آرایانلارین آرانیلانی، شاشیلاجاق شئیلرین خزینه سی علی ایبنی ابوطالیب خلیفه اولدو. بو دؤرت خلیفه دن هر بیری کندی خیلافتلری زامانیندا بیر-بیریلری ایله اویقون، هر تورلو آیریلیق لکه سیندن تمیز ایدی. قارداشلیق و بیرلیک اوزره ایدیلر. هر بیری ایسلام مملکتلرینی شیرکدن و موشریکلرین کینیندن قورودولار. بو دؤرد خلیفه دن سونرا موسلمانلار ایمان و اعتیقاددا بیرلیک ایدی. هر نه قدر زامان و عصرلر کئچمه سی ایله ایسلام عالیملری نین اوروچ، هج، ذکات و باشقا یاپیلاجاق ایشلرده آیریلیقلاری اولدوسا دا، فقط اینانیلاجاق شئیلرده و رسولوللاهی و اونون اصحابینی سئومکده و هپسینی خالیص اولاراق تانیماقدا هئچ بیر قوصور، عکسیکلیک و پوزوقلوق اولمادی. شاه ایسماعیلین اورتایا چیخماسینا قدر بوتون ایسلام مملکتلری بؤیله صاف و تمیز ایدی. سیزلر سلیم عاغلینیزلا و تمیز قلبلرینیزین ایرشادی ایله سونرادان چیخاریلان اصحابی-کیرامی سؤیمک و شیعه اولماق یولونو چوخ شوکور بوراخدینیز. دینی-ایسلام سارایی نین دؤرد تمل دیرگی اولان دؤرت خلیفه نین سئوگیسی ایله قلبلرینیزی سوسله دینیز. بونون اوچون من ده بو سؤز وئردیگیمیز بئش قراریمیزی گؤیلر کیمی یوکسک، قارالارین و دنیزلرین خاقانی، حرمئینی-شریفئی نین خیدمتچیسی، یئر اوزونون ایکینجی زولقرنئینی، بؤیوک ایسلام پادشاهی، قارداشیمیز، روم مملکتلری نین سولطانینا بیلدیرمگی سؤز وئریرم. بو ایشی آرزوموزا اویقون اولاراق بیتیره لیم. بو یازدیقلاریمیز آللاه تالانین یاردیمی ایله چابوق مئیدانا چیخسین! شیمدی بو خئییرلی ایشی قوووتلندیرمک اوچون موللاباشی علی اکبر و باشقا یوکسک عالیملریمیز بیر تذکیره یازدیلار. بؤیله جه بوتون شوبهه پرده لرینی ییرتدیلار. یاخشیجا آنلاشیلدی کی، بوتون بو ایفتیرالار، بیدعتلر و آیریلیقلار، شاه ایسماعیلین چیخاردیغی فیتنه لردن دوغموشدور. یوخسا اوندان اؤنجه کی زامانلارین هیچ بیرینده و ایسلامین باشلانقیجیندا بوتون موسلمانلارین ایمانلاری، دوشونجه لری تک بیر یولدا ایدی. بونون اوچون آللاه تعالانین یاردیمی ایله و اونون قلبلریمیزه سونماسی ایله بو شرفلی و یوکسک قراری آلمیش بولونوروق. ایسلامیتین باشلانغیجیندان تا شاه ایسماعیلین چیخماسینا قدر بوتون موسلمانلار، خولفایی-راشیدینی حاق، دوغرو خلیفه بیلیردی. هر بیرینی حاقلی اولاراق خلیفه اولدو بیلیرلردی. بونلاری سؤیمکدن، کؤتوله مکدن چکینیرلردی. خطیب افندیلر و بؤیوک واعیظلر مینبرلرده و درسلرده بو خلیفه لرین یاخشیلیقلارینی، گؤزل حاللارینی، اوستونلوکلرینی سؤیلرلردی. موبارک ایسملرینی سؤیلرکن و یازارلارکن احتیراملا یاد ائدیلردی. درین عالیم و اوستونلرین اؤزو (میرزه محمد علی) حضرتلرینه امر ائیله دیم کی، بو فرمانی شاهیمیزی بوتون اؤلکه شهرلرینه یایسینلار. میلتیم ده ائشیتسین و قبول ائیله سین. بونا اویماماق، قارشی گلمک، آللاه تعالانین عذابینا و شاهنشاهین غضبینه سبب اولاجاقدیر. بؤیله بیله لر.38

---

38 Hücuci-Qətiyyə- “Hak sözünün vesikaları”  Hakikat Kitabevi, İstanbul-2008, s. 42-43-44.

ائرمنی جاسوسو خییابانی

سوْوئت زامانێندا قاباردێلان خیيابانی آنتیتۆرک دۆنياگؤرۆشۆنه صاحیب اوْلان شخص ایدی. قافقازدا تۆرک کیملیگی آغێرلێقلێ بیر دؤولت قۇرۇلدۇغۇندان آذربایجان سؤزۆنۆ ديَیشدیره‌رک “آزادیستان” ائتمیش و ایران بايراغێنێ قالدێراراق قۇردۇغۇ حؤکۆمتی ایرانی کیملیگین سنگری حالێنا گتیرمیشدی. “ائرمه‌نیلرله ایش بیرلیگی اۆزۆندن عثمانلی اوْردۇسۇ خیيابانینی ياخالاياراق قارصدا حبس ائتدی”[1] کسروی بۇ معلۇماتێ شۆبهه ایله قارشێلاسا دا، لاکین معقۇل گؤرۆنمکده‌دیر. چۆنکۆ خیيابانی سوْسیالیست اینقیلابێن قافقازداکێ تمثیلچیسی اوْلان شاوْمیيانلا امکداشلێق ائتمک اۆچۆن دئموْکرات فیرقه‌سی طرفیندن يئتکی آلمێشدێ. “24 آوقۇست 1917-جی ایلده 480 دلگه‌نین قاتێلێمێ ایله فیرقه‌نین قۇرۇلتاێ کئچدی. خیيابانینی رهبر اوْلاراق سئچن قۇرۇلتاي اؤز تاکتیکاسێنێ بۇ شکیلده بللی ائتدی: 1- آذربایجان ایرانێن آيرێلماز پارچاسێدێر. 2- رۇسیيا اینقیلابچێلارێ ایله علاقه‌‌لر گئنیشله‌مه‌لیدیر،...”[2] 1905-1920-جی ایللر آراسێندا ائرمه‌نی-آسۇری بیرلیکلری، ساده‌جه آنادوْلۇدا و قافقازدا دئيیل، ایرانێن قۇزئيینده، اۇرمۇدا، خوْيدا، سالماسدا و دیگر شهرلرده مینلرجه تۆرک اؤلدۆردۆلر. بۇ ایللرده خیيابانی ان تانێنمێش سیياسی شخصیيتلردن بیری و میللت وکیلی ایدی. يۇردداشلارێ‌نێن اؤلدۆرۆلمه‌سینه قارشێ ائعتراض بیر يانا دۇرسۇن، بیر تک آچێقلاماسێ اوْلمايان خیيابانی عثمانلی اوْردۇسۇ ایرانا گیریب بۇ قتللری دۇردۇردوغۇندا اعتیتراض سسینی يۆکسلتدی کی، سۆننی عثمانلیلار توْرپاقلارێمێزێ ایشغال ائتمیشلر!!! آيرێجا خیيابانی “بۆتۆن درسلیک کیتابلارێنێ فرانسێزجا و فارسجا نشر ائتدیردی.”[3] اوْ زامان خیيابانینی میللی گؤسترن هانسێ اؤزللیکلر وار؟ بۇ خالقێن اؤز دیلینده درسلیک کیتابلارێنێ چێخارما حاقێ يوْخمۇ ایدی؟ خیيابانی‌نین دۆنياگؤرۆشۆنده تۆرکجه‌يه سايقێ دئيه بیر دۇرۇش سرگیلنمه‌میشدی. چۆنکۆ تۆرک دیلینه اؤنم وئرمک کندیلیگیندن ایرانێن قۇزئيینده‌کی تۆرکلری قافقازداکێ و آنادوْلۇداکێ تۆرک اوْيانێش حرکتی ایله ياخێنلاشدێرا بیلردی. بۇنۇ خیيابانی اؤز صفوی مئحورلی دۆنياگؤرۆشۆ اۆچۆن تهدید اوْلاراق گؤرمکده ایدی. بۆتۆن تۆرک دۆنياسێندا تۆرکجه ایله باغلێ بیر حرکت وارکن، ایرانێن قۇزئيینده تۆرکجه اؤنۆنده ان بؤيۆک انگل صفوی موْللاسێ خیيابانی ایدی.  بۇرادا پروْبلئمین اوْنتوْلوْژیسینه باخماق لازێمدێر، یعنی خیيابانی‌نین آماجێ و نیتی نه ایدی؟ خیيابانی‌نین نیتی ایرانی کیملیگی قوْرۇماق و قۇرماق ایدی. بۇ کیملیگی قۇرما و قوْرۇما يوْلۇندا داها اؤنجه‌دن و سوْنرادان دا الیمیزین آلتێندا مؤوجۇد اوْلان بیلگیلر و تجرۆبه لر وار. بۇ کیملیگین قۇرۇلۇب قوْرۇنماسێ‌نێن تک يوْلۇ تۆرک میللی کیملیگینی يوْخ سايماقدان، آشاغێلاماقدان کئچمیشدیر. خیيابانی ده بۇ نیتی داشێدێغێندان تۆرک کیملیگینه قارشێ هر کسله ایشبیرلیگی ائده بیلردی. خیيابانی ستتار خان کیمی يازێب-اوْخۇماسێ اوْلمايان بیری دئيیلدی. اوْ، قافقازدا، کێرێمدا، آنادوْلۇدا تۆرکلۆک حرکتی‌نین نه يئرده اوْلدۇغۇنۇ آيرێنتێلارێ ایله بیلیردی. بیلدیگی اۆچۆن ده بۇنۇن اؤنۆنۆ ایراندا کسمه يی اؤزۆنه بیر میسسیوْن ائدینمیش، بۆتۆن اۇيقۇلامالارێ دا بۇ يؤنده اوْلمۇشدۇر.

28 آپرئل 1920-جی ایلده رسۇلزاده‌نین باشچێلێق ائتدیگی میللی دؤولت دئوریلدی. میرزه جلیل “موْللا نصر‌الدین" درگیسینی چێخارماق اۆچۆن تبریزه گئتدی. بۇ زامان خیيابانی تبریزده ایش باشێندايدێ. “میرزه، خیيابانی‌نین يانێنا گئتدی، تانێش اوْلدۇلار.آنجاق درگی‌نین تبریزده چاپێ اۆچۆن مۆثبت جاواب آلا بیلمه‌دی.”[4] خیيابانی‌نین اؤلۆمۆندن سوْنرا درگی تبریزده يايێملانماغا باشلادێ. خیيابانی نه‌دن درگی‌نین نشرینه ایزین وئرمه‌دی؟بیرینجی سبب خیيابانی‌نین تۆرکلۆک ایچریکلی تبلیغاتا قارشێ اوْلماسێ ایدی. ایکینجی سبب ایسه تامام باشقا ایدی. خیيابانی میللت وکیلی اوْلدۇغۇندا مۇسیقینی حرام اوْلاراق بیلدیرن آچێقلامالاردا بۇلۇنمۇش و بۇنۇن اۆزرینه “موْللا نصر‌الدین” درگیسینده اوْنۇن کوْمیک کاریکاتۇرۇ چیزیلمیشدی. کاریکاتۇر خیيابانینی تیفلیسین بیر مۇسیقی مرکزی بیناسێنێن اؤنۆنده گؤستریر. خیيابانی کوْمیک گؤرۆنۆشۆ ایله “واي-واي، بۇرادا مۇسیقی چالێنێر. منی بۇرايا نیيه گتیردینیز، من قاچێرام”[5] دئيیر. سۇال اوْلۇنۇر: رسۇلزاده و آرخاداشلارێ‌نێن هر بیری‌نین فلاکتلی حیاتلارێ حاققێندا يۆزلرجه روْمان يازماق مۆمکۆن و لازێم ایکن، نه‌دن سوْوئتزده لر میللی کیملیک و میللی يازقێمێزلا هئچ بیر علاقه‌‌سی اوْلمايان خیيابانیدن ياپێشێب قوْپمۇردۇلار؟ قافقازدا “آذربایجان” آدێندا بیر اؤلکه‌نی تاریخه سوْخان خیيابانیمی ایدی؟ خیيابانی اوْرانێن مۆستقلیل اؤلکه اوْلماسێنێ هئچ قبۇل ائتمیر و سرتجه قارشێ چێخێردێ. صفویيتین تطبیق ائدیب رۇحلارا يئرلشدیردیگی ایرانچێلێق بۆتۆن رۇحلارێ ایشغال ائتمیشدی و اوْ تاریخی اوْرتامدان تۆرک میللی-سیياسی شخصیيتی مئيدانا چێخامازدێ.

---

[1] Əhməd Kəsrəvi, On səkkiz illik Azərbaycan tarixi, s. 749.

[2] Abdulhüseyn Nahidazər, Şeyx Məhəmməd Xiyabani, s. 144-145.

[3] Eyni qaynaq.

[4] Həmidə Cavanşir, Xatirələrim, çevirən: Mehriban Vəzir, Bakı-2012, s. 252.

[5] Molla Nəsrəddin dərgisi,  3-cü cild, 1909-1910-cu illər, s. 520, Bakı, Abdulla Şaiq adına kitabxana, (№ № 23-52).

پئیغمبرلیکدن اؤنجه محمد-1

    کونستانتین ویرژیل گئورگی

تورگجه یه چئویرن: گونتای گنجالپ

پئیغمبرلیکدن اؤنجه محمد-1

حلف الفضول (اردمليلر اؤرگوتو)

  محمدين “حلف الفضول” اوردوسونا نئچه ياشيندا داخيل اولدوغو حاقدا بيلگيميز يوخدور. چونکو ايسلام تاريخچيلري محمدين پئيغمبرليک اؤنجه سي حياتيني ديقتله يازماميشلار. “حلف الفضول” گنج عدالتسئورلرين تشکيل ائتديگي بير اوردو ايدي. بو اوردونون عسگرلري کيمسه دن پارا آلمادان عدالت يولوندا موجاديله ائديرديلر. “حِلف” عربجه ده “آند”، “فوضول” دا “فضيلتلر” دئمکدير. حلف الفضول، يعني اردمليلرين (فضيلتليلرين) آندي. بو اوردو عوضولري اولان اردملي کيشيلر حاق يولوندا ساواشاجاقلاري قونوسوندا آند ايچميشديلر. کؤنوللو بيرليکدن اولوشان اوردو ايدي. بييابان عربي نين بيرئيسل سوروملولوغو يوخ ايدي. بير عرب بير باشقاسيني قتل ائتديگينده، قارشي طرفين طايفاسي قاتيل کيشي نين طايفاسيني دوشمن اولاراق نيته له يير و طايفادان اللرينه کيم کئچسه اؤلدوروردولر. بيياباندا فردي جينايت بوتون قبيله ني سوچلو اولاراق گؤستريردي. عربلر مککه ده يئرلشديکدن سونرا دوروم دَييشمه يه باشلادي. چونکو مککه ده قتل ائديلن طايفا عوضوونه گؤره، او طايفا بوتون اون قورئيش طايفاسي ايله ساواشا بيله جک گوجده دئييلدي. مککه نين نه پوليسي، نه ده محکمه سي وار ايدي. هر قبيله اؤز سورونونو چؤزمکله گؤرَولي ايدي. حوقوقي و جينايی ايختيلافلارين هئچ بيري قبيله حدديني آشميردي. لاکين يابانجيلار مککه يه سالديرديغيندا قورئيش قبيله لري يابانجي دوشمنه قارشي بيرلشيب ساواشيرديلار.

  بيياباندان کيمسه مککه يه گلير و سالديرييا اوغراييرديسا، اونون بييابانا گئري دؤنمکدن باشقا چاره سي يوخ ايدي. گئري دؤنوب قبيله سيني يارديما چاغيرمالي ايدي. لاکين سالديرييا اوغراميش آدامين قبيله سي مککه يه يابانجي اولدوغوندان او قبيله نين سالديريسي قارشيسيندا اون قورئيش قبيله سي بيرلشيردي. بو اوزدن ده مککه يه اوغرايان بير يابانجي حاقسيزليغا اوغراديغيندا حاققيني و اينتيقاميني آلا بيله جک ايمکانا صاحيب اولمازدي. عرب تاريخچيسي سوهئيلي يازير: “حجج زيارتي سيراسيندا گونئي صحرالاردان بير عرب گنج باکيره قيزي ايله مککه يه گلدي. اونون قيزيین وارسيل (زنگين) بير بزيرگان اوغورلادي. قيزين آتاسي نين صحرايا گئري دؤنوب اؤز قبيله سيندن يارديم ايستمکدن باشقا چاره سي يوخ ايدي. لاکين قيزي اوغورلايان وارسيل بزيرگان بيليردي کي، قيزين آتاسي نين قبيله سي چوخ کيچيک بير طايفادير و قورئيش قبيله لري ايله ساواشاجاق گوجلري يوخدور. محمد بو اولايدان خبردار اولدو. قورئيش قبيله لري نين گنجلريندن بو ظولمون قارشيسيني آلمالاريني ايسته دي. مظلوملارين يانيندا اولماغا کؤنوللو اولان قورئيش گنجلري کعبه  نين چئوره سينده توپلاشاراق بو مضموندا بير آند ايچديلر: “آند ايچيريک کي، مظلومون حاققيني آلانا قدر اونون يانيندا اولاجاغيق. آند ايچيريک کي، بو يولدا هئچ بير ماددي بکلنتيميز اولمادان کؤنوللو اولاراق حاق يولوندا ساواشاجاغيق. مظلوم ايستر وارسيل، ايسترسه يوخسول اولسون اونون حاققيني ساووناجاغيق.” آند ايچديکدن سونرا قورئيش گنجلري ايله بير يئرده اولان محمد حجرالاسود داشيني زمزم سويو ايله يودولار. آندلاري گئرچک اولسون دئيه زمزم سويوندان ایچديلر ده. سونرا محمد و قورئيش گنجلري قيزي اوغورلايان ظاليمين ائوينه طرف حرکت ائتديلر. اونون ائويني قوشاتاراق قيزي باکيره شکلي ايله گئري ايسته ديلر. وارسيل تاجير بير گئجه واخت ايسته دي و دئدي کي، قيزي يارين آتاسينا گئري وئره جه یم. آنجاق محمد و قورئيش گنجلري قبول ائتمه يه رک قيزي همن گئري ايسته ديلر. وارسيل بزيرگان قيزا توخونمادان گئري وئرمک زوروندا قالدي. سونرا محمد و قورئيش گنجلري قيزي آتاسينا آپارديلار.

  بير کره ده ابوجهل يابانجي بير بزيرگاندان قييمتلي بير اشيا آلدي، آنجاق پاراسيني اؤده مه دي. يابانجي بزيرگان مککه ده “حلف الفضول” آديندا کؤنوللو بير اوردونون اولدوغونو بيلميردي. گئري دؤنوب اؤز قبيله سيني ساواشماق اوچون مککه يه گتيردي. لاکين اونون کيچيک قبيله سي قورئيشين اون قبيله سي ايله ساواشاجاق گوجده دئييلدي. اولايدان خبردار اولان محمد ابوجهلين يانينا گئديب آلديغي مالين پاراسيني اؤده مه سيني ايسته دي و ابوجهل ده اؤده دي. او زاماندان سونرا مککه ده ظولمه اوغرايان يابانجي بزيرگانلارين ايمدادينا حلف الفضول اوردوسونون کؤنوللولري قوشوردو. سونراکي ايللرده ايسلام پئيغمبري بو اوردودا کؤنوللو اولماسي ايله ايلگيلي سؤيله دي کي، من او اوردونون ايچينده اولماقدان او قدر موتلو ايديم کي، منه دئسيديلر او اوردودان چيخ، آنجاق قارشيليغيندا سنه يوز دوه وئره ليم، يئنه ده چيخمازديم. محمدين پئيغمبر اولمادان اؤنجه مظلوملارين حاققيني ساوونماسي اوچون “حلف الفضول” آديندا کؤنوللولر اوردوسو تشکيل ائتمه سي چوخ ديقت چکيجيدير. چونکو محمد بو حرکتي ايله عرب قبيله لري نين حوقوق آنلاييشيندا بير اينقيلاب ائتميش اولدو. عربلرين اينتيقام آلما کيمي، حوقوق آنلاييشلاريني سارسيتدي و داها سونرا قورآندا بو دوروم بوتونويله لغو ائديلدي. يعني بير قاتيلين اينتيقاميني بوتون قبيله دن آلما تؤره سي ايبطال ائديلدي. مظلوملارين حاققيني ساوونماق اوچون حلف الفضول آدلي کؤنوللولر اوردوسونون تشکيليني کيچيک حاديثه  کيمي گؤرمک اولماز. ايفاده ائتديگيميز اوزره محمد بو اوردونون تشکيلي ايله عرب تؤره سينده بير دئوريم گئرچکلشديردي. او زامانا قدر عربيستاندا سوچلونو سورقولاماق کيمسه نين عاغلينا گلمه ميشدي. مظلومون گوجلو بير قبيله سي اولسايدي، اؤز حاققيني آلا بيلردي، لاکين گوجلو قبيله لري اولمايان مظلوملارين حاقلاري اورتاليقدا يئييليردي. مظلومون حاققينين يئييلمه سيني هر کس، حتّی مظلوملار اؤزلري ده طبيعي اولاراق قبول ائديردي. چونکو مظلوملار اؤزلري ده گوجلو اولدوقلاريندا ظاليم دورومونا گليرديلر. بو دورومون دوغرو اولماديغيني ديله گتيرن يوخ ايدي. کيمسه بو سوسيال حوقوق آنلاييشي نين دَييشه بيله جگيني تصوور ائتميردي. محمد حلف الفوضول آدي آلتيندا تاسيس ائتديگي کؤنوللولر اوردوسو ايلله مظلومون حاققي نين ظاليمدن آلينماسي گرکديگيني گؤستردي. حتّی ظاليم طرف ان گوجلو دورومدا اولسا بئله، مظلومون حاققي نين ساوونولماسي گره کير ذهنييتيني محمد عرب قبيله لري نين حوقوق آنلاييشلاريندا يئرلشديردي. بوتون بونلار او، پئيغمبر اولمادان اؤنجه گئرچکلشميشدي. بو دا او´نون پئيغمبر اولمادان اؤنجه ده عدالتدن يانا اولدوغونو گؤسترمکده دير. محمدين پئيغمبرليکدن اؤنجه کي  داورانيشلاري اينجه لنديگينده او´نون اؤز توپلومو ايچينده ان يئته نکلي، حاقسئور اولدوغو گؤرونمکده دير. او، توپلومسال، سيياسال و حوقوقسال آنلامدا اؤيله سونوجلارا وارميشدي کي، بو، او´ندان اؤنجه و او´نون اؤز زامانيندا دا کيمسه نين عاغلينا گلمه ميشدي.

  محمدين عميسي ابوطاليب او´نو چوخ سئويردي. لاکين چوخ يوخسول ايدي و سورکلي محمدي ساووناجاق دورومدا دئييلدي. او زامان مککه نين بزيرگانلاريندان بيري خديجه آديندا بير قادين ايدي. خديجه نين قيرخ، محمدين ايگيرمي بئش ياشي وار ايدي. خديجه امين اولان محمدي اؤز خيدمتينه آلماق، تيجارت سفرلرينه او´نونلا بيرليکده چيخماق ايسته ييردي. محمد خديجه نين دعوتيني ابوطاليبه بيلديره رک، خديجه ايله بير يئرده چاليشيب چاليشماماسي ايله ايلگيلي عميسي نين فيکريني سوردو. ابوطاليب دئدي کي، خديجه چوخ وارسيل (زنگين) قاديندير و ايش قارشيليغيندا سنه ياخشي پارا اؤده ر. ابوطاليب محمدين بو تکليفي قبول ائتمه سيني سؤيله دي. خديجه بزيرگان اولدوغوندان مککه ده “تاجيره” آدي ايله تانينيردي. مککه ده چوخ ياخشي بير ائوده ياشاييردي. محمد خديجه يه اوغراييب و اونونلا سفره چيخا بيله جگيني سؤيله دي. خديجه او´نون کاروانلا سورييه يه يوللانماسيني ايسته دي. بو سفرده خديجه نين قارداشي اوغلو خزيمه و کؤله سي ميسره ده اونونلا اولاجاقدي. کاروانين سوروملوسو اولان محمد سورييه يه يوللاندي و بصرايا چاتدي. بصرانين ياخينليغيندا مانيلييه اينانان بحيره آديندا بير زاهيدين ياشاديغيني سؤيله ميشديک. بو سفر زاماني محمد اورايا اولاشديغيندا بحيره اؤلموش و يئرينه نوستوريوس آديندا بير زاهيد تاپيناقدا ياشاييردي. نوستوريوسون بحيره کيمي، مانيچي اولوب اولماديغي حاقدا تاريخ بيلگي وئرمه مکده دير. لاکين نوستوريوس دا محمدي گؤردويونده بحيره نين سؤزلريني او´نا سؤيله ميش و دئميش کي، تانري هئچ بير دينين و ميللتين اينحيصاريندا دئييلدير. يهوديلر ايديعا ائديرديلر کي، تانري بوتون قؤوملر آراسيندان اونلاري سئچميش و تانري اونلارا خاصدير. نوستوريوس بو ايديعانين آنلامسيز اولدوغونو محمده سؤيله ميش. نوستوريوس محمده عربلر آراسيندان بير پئيغمبرین چيخاجاغینی و عرب گلنگي نين بؤيوک قيسميني دَييشديره جگینی ده سؤیله میش.

  محمد بو سفردن دؤندوکدن سونرا خديجه او´نا ايشينه قارشيليق اولاراق بير ائرکک دوه وئردي. بير دوه نين دَيَري نين نه قدر اولدوغونو آنلايا بيلمک اوچون دوه نين دَيَريني او زامانکي ماللارلا اؤلچمک گره کير. او زامان ائرکک بير دوه نين دَيَري دؤرد يوز ديرهم ايدي. بير کؤله نين ديري 800-150 ديرهم آراسيندا ايدي. کؤله نين فيياتي ياشليليغينا-گنجليگينه، گؤزلليگينه-چيرکينليگينه گؤره دَييشيردي. بير قويونون دَيَري قيرخ، بير کئچي نين دَيَري ايگيرمي بئش ديرهم ايدي. مککه بازاريندا بير سونگو دؤرد ديرهم ايدي. دوه نين اوستونه باغلانان کجاوه نين دَيَري اون اوچ ديرهم ايدي. يئري قازماق اوچون قوللانيلان بير کولونگ آلتي ديرهم ايدي. بير پارچا چؤرک بير ديرهمين آلتيدا بير قييمتينده ايدي. بو اوزدن ده چؤرک چوخ باها ايدي و يالنيز وارسيللار چؤرک يئيير، يوخسوللار و اورتا طبقه سوت و خورما ايله قارينلاريني دولدوروردو. محمد سورييه دن دؤندوکدن سونرا خديجه دن آلديغي امک حاققي ايله باغلي راضي قالميشدي. خديجه ده محمدين خيدمتيندن ممنون قالميشدي. يئنيدن محمدي کاروانلا سورييه يه گؤندردي.

ائلخانلیلار دؤولتی

گونتای گنجالپ

ائلخانليلار

دؤولتی

   

  بير-بيرينه قاتدي مدنييتلري چينگيز خان. بو سارسينتي نين خئييرلي نتيجه لريني مار کوپولودان اؤيرنمکده یيک. چوخ کئچمه دن ايپک يولو يئنيدن آچيلدي. وئنئديکلي بزيرگانلار چينگيزين بايراغي آلتيندا هئچ بير انديشه دويمادان حوضور و گووَنليک ايچينده کيريمدان پئکئنه، سورييه ساحيللريندن چين دنيزينه قدر گئده بيليرديلر.[1] موغول حاکيمييتي نين هينديستانا گتيرديگي ان بؤيوک ارمغان بير ديل اولدو، اوردو ديلي.[2] موغوللار دؤنمينده تاريخ علمي آديندا بير علم شکيلنه رک اينکيشاف ائتمه يه باشلادي. داها اؤنجه بو قدر مئتوديک تاريخ بيلگيسي اورتايا قويولماميشدي. بير چوخ اؤنملي تاريخ کيتابلاري يازيلدي. بوتون بو تاريخ يازانلار موغول دؤولتي طرفيندن گوجلو شکيلده دستکلنديلر. تاريخيازما مدنييتي هئچ بير دؤنمده موغول دؤنمينده اولدوغو قدر اينکيشاف ائتمه ميشدي. موغول دؤنمينده اويقورجا، فارسجا، چينجه، موغولجا تاريخ کيتابلاري يازيلدي. عطامليک جووئيني نين "تاريخي-جاهانگوشا"، رشيدالدين فضل اوللاهين "جامئع التواريخ"، فضل اوللاه شيرازي نين "تجزيه الامصار و تزجيه الاعصار"، نصر الموستوفي القزويني نين "تاريخي-قوزيده"  و عئيني مؤليفين نظمله يازديغي "ظفرنامه" تاريخ کيتابي 75000 بئيتدن عيبارتدير. شاهنامه سبکینده یازیلان بو منظومه نين 15000 بئيتي عرب تاريخينه، 30000 بئيتي  اسکي تاريخه، 30000 بئيتي ده موغول تاريخينه عآيددير. ناصيرالدين ابوسعيد عبدوللاه ايبني عؤمر ايبني علي البيضاوي نين " نيظام التواريخ"، علي ايبني، محمد ايبني حوسئين ايبني ابوبکير الشبانکاره نين " مجمع الانساب" کيتابي و باشقا بير نئچه بو کيمي کيتابلار موغوللار دؤنمينده يازيلميشدير. بو تاريخچيلرين چوخو دا موغول دؤولتينده بؤيوک وظيفه لرده چاليشميشلار.[3] چوجوقلاري نين باخيما احتيياجي اولدوغو و يا ائولنمه ديکلري سورجه دول قادينلار عاييله مولکونون موطلق صاحيبي اولوردولار. قادينلار ارلري نين بوتون صلاحييتلرينه صاحيب اولوردولار. ارلرينه عآيد اولان بوتون حوقوق اونلارا عآيد اولوردو.[4] موغول تؤره سينده، يالنيزجا دوستلار دئييل، حتّی قارداشلاردا بير-بيرلري ايله "آندا" آديندا دوستلوق پئيماني باغلاييرديلار.[5] موغوللار ايلک دئويرلرينده عربجه ايله فارسجاني ياساقلاياراق اونون يئرينه موغولجا ايله اويقور تورکجه سيني قويدولار. ائلخانليلاردان قازان خانين دئورينده موغوللار ايسلامييتي قبول ائدينجه، هر نه قدر، فارسجا تکرار اهلييت حاققي قازانسا دا، کنديسييله برابر، تورک ديلي ده ايره ليله يه رک دورومونو ساغلاملاشديريردي.[6]

  بارتولد اونلو "تورکوستاننامه" آدلي اثرينده يازير: موغوللار طرفيندن ايشغال ائديلن اؤلکه لرين تاريخچيلري موغول سالديريلاري حاققيندا بير شئيلر يازميشلار. بيز داها چوخ ايسلام، چين و قيسمن ده ائرمني قايناقلاريندان يارارلاناجاغيق.[7] چينگيز خاندان اؤنجه موغوللارين اليفباسي و يازيسي اولماميشدير. اويقور اليفباسيني قبول ائده رک "چينگيز ياسالاري" آدلانان قانونلاريني يازميشلار. ياسالارا اويماق، يالنيزجا موغول تبعه لرينه اؤزگو دئييلدي، موغوللار اؤزلري ده بو ياسالارا اويماق زوروندايديلار. بو وسيله ايله ده چينگيز خانين "بؤيوک ياسا"سي ووجوده گلدي. بير چوخ تاريخ يازارلاري، او جومله دن جووئيني يازيلي موغول ياسالاريندان سؤز ائتميشلر. جووئيني نين يازديغينا گؤره بو ياسالار موغول پرئنسلري نين خزينه سينده حيفظ ائديلمکده ايميش. يئني خان تاختا چيخديغيندا خزينه دن ياسالاري گتيريب خانا اوخويوب اونو ائييتيرميشلر.[8] اورتا دوغودا موغول تاريخيني حاضيرلاماق قازان خان طرفيندن رشيدالدين فضل اوللاها تاپشيريلميشدي. رشيدالدينين يازديغينا گؤره موغول خزينه لرينده ساخلانيلان موغول تاريخينه عآيد متنلر موغول اليفباسيندا يازيليبميش. بو متنلر موقدس ساييلديغيندان اونا اولاشماق چوخ چتين ايميش. قازان خان اؤلدويونده رشيدالدين کيتابيني بيتيرمه ميشدي. قازانين جانيشيني اولان قارداشي اولجايتو زامانيندا داوام ائتميشدير. اولجايتو بوتون موغول قؤوملري تاريخي نين يازيلماسيني امر ائتدي.[9]

  بعضي آراشديرماجي تاريخچيلر موغوللارين بؤلگه يه سادجه ساواش بلالاري گتيرمه ديکلريني ساوونارلار. اونلارا گؤره بؤلگه مدنييتي نين يوکسه ليشينده موغوللارين بؤيوک رولو اولموشدور. بو مدني يوکسه ليشي بو شکيلده اؤزتله مک اولار:

  ·         بير يؤنه تيم چاتيسي آلتيندا بوتون مدنييتلر بيرلشديریلدی. چين، هيند، آغدنيز، خريستيان، شامانچيليق، بودديزم، ايسلام مدنييتلريني بير-بيرينه قاريشديرديلار. بوتون مدنييتلري موغول ياسالاري نين چاتيسي آلتيندا بير يئرده باريش ايچينده ياشاماغا محکوم ائتديلر.

  ·         موغوللاردان اؤنجه تيجارت يوللاريندا گووَنليک يوخ ايدي. تاجيرلر اؤزلريني گوونده حيسس ائتمزديلر. او اوزدن ده ايپک يولونون تيجارت ايمکانلاري آزالميشدي. موغوللار کورَسللشمه نين اساسي اولان تيجارتين گووَنليگيني گئنيش ايمپئراتورلوق اراضيلرينده ساغلايان ايلک جاهانشومول دؤولت اولموشدور. موغول ايمپئراتورلوغو دؤنمينده تيجارت کسين گووَنليک ايمکانلاريندان برخوردار اولدوغوندان تاجيرلر موغول دؤولتيني دستکلر اولموشدولار.

  ·         آسييا و آوروپا آراسيندا گووَنلي سياسي ايليشکيلر برقرار اولموشدو. سفيرليکلرين گووَنلي فعاليتي سياسي ايليشکيلري درينلشديرميشدي.

  چين، موسلمان، خريستيان، هيند و ديگر اينانجلارين و ميلتلرين بيليم آداملاري موغوللارين علمي مرکزلرينده بير يئرده چاليشماغي تجروبه ائتديلر. باشقا اينانجلارا منسوب عاليملر ده بو علمي مرکزلرده چاليشيرديلار. بونون حسابينا اوزاق دوغودان اويقور مينياتور صنعتي اورتا دوغويا آخيشدي.[10]

  يئسوگئي اوغلو چينگيز خان حاققيندا تاريخ کيتابلاريندا بولجا بيلگي واردير. اونون قاراختايلري، خارزمشاهلاري سيليب-سوپوروب يوخ ائتمه سي ايله ايلگيلي آيرينتيلي بيلگيلر کيتابلاشديريلميشدير. آنجاق بيز بورادا آذربايجاندا قورولان و باشکندي ماراغا اولان ائلخانليلار دؤولتيندن باشلاياجاغيق. چينگيز خانين نوه سي و تولو اوغلو هولاکو خانين (1262-1258) اورتا دوغودا ياراتميش اولدوغو ايمپئراتورلوغون ترکيبينه آذربايجان، ايراقي-عرب، ايراقي-عجم، کيرمان، گورجوستان، کيچيک آسييا، کوردیستان، فارس، خوزيستان، خوراسان و بير سيرا ديگر ويلايتلر داخيل ايدي.[11] ائلخانلي دؤولتي، چينگيز خانين تورونلاريندان هولاکو طرفيندن 1265-جي ايلده آذربايجاندا قورولدو. هولاکو خان قارداشي منگو قاانين امري اوزرينه 1255-جي ايلده جئيحوندان کئچه رک ايسماعيلييه طرفدارلاريني قتل ائتمه يه باشلادي. ايراقي-عجمي، ايراقي-عربي و حلبي ايشغال ائتدي. 1258-جي ايلده باغدادي آليب سون عبباسي خليفه سي موصتعصمي اؤلدوردو. 15 فئورال 1265-جي ايلده ماراغادا اؤلدو.[12] هولاکو خان دؤنمينده، اؤزلليکله آذربايجاندا يوکسک ساييدا تورک قؤومو يئرلشديريلدی. "هولاکو خان اؤزويله گتيرديگي ايکي يوز مين تورک عايله سيني موختليف يئرلرده يئرلشديردي."[13] موغوللارين يوکسه ليشي نين بير اورونو ده عوثمانلي دؤولتي نين قورولوشو اولموشدور. "عوثمانلي خانيداني مرکزي آسييادان موغوللارين ايستيلاسيندان آنادولويا سيغينان اولموشلار."[14] هولاکو خان علم و حيکمتدن چوخ خوشلانير، اؤزلليکله کيميا علمينه چوخ رغبت گؤستريردي. کيميا علمي نين گليشمه سي اوچون چوخ پارالار خرجله دي. اونون زامانيندا عاليملر پارلاديلار. اونلاردان بيري خاجه نصرالدين توسيدير. نصرالدين توسي نين اصلی ساوه نين جهرودوندان اولسا دا، توسدا دونيايا گلميشدي. هولاکو خانين اؤلوموندن سونرا يئرينه اوغلو آباقا خان کئچميشدير. آباقا خان 17 ايل آذربايجاندا سلطنت ائتديکدن سونرا 1282-جي ايلده همداندا اؤلدو. يئرينه قارداشي احمد خان کئچدي. احمد خان ايکي ايل سلطنت ائتديکدن سونرا آباقا خانين اوغلو آرقون خان اونا قارشي چيخدي. آرقون خان، احمد خاني اؤلدوروب 1284-جو ايلده تاختدا اوتوردو. آباقااوغلو آرقون خان يئددي ايل سلطنت ائتديکدن سونرا 1291-جي ايلده اؤلدو. کيخاتو خان آرقونون اؤلوموندن سونرا تاختا چيخدي. 1294-جو ايلده بايدو خان اونا قارشي چيخدي. اميرلر بايدو خاندان يانا توتوم سرگيله ديلر. اوچ ايل يئددي آي سلطنت ائتديکدن سونرا کيخاتو خان 1295-جي ايلده اؤلدورولدو. يئرينه تارقاي ايبني هولاکو خان ايبني بايدو خان تاختا چيخدي. آرقون اوغلو قازان خان، بايدو خانا بويون اَيمه يه رک اونا قارشي چيخدي. قازان خان موسلمان اولدوقدان سونرا موسلمان موغوللار قازان خانين يانيندا يئر آلديلار. قازان خان بايدو خانلا ساواشيندا قاليب گلدي.  بايدو خان ناخجيوانا قاچارکن يولدا ياخالاندي. اونو تبريزه گتيريب 1295-جي ايلين اوکتيابر آيي نين سونوندا اؤلدوردولر. بايدو خان يئددي آي سلطنت ائتدي. اونون يئرينه قازان خان تاختا چيخدي. قازان خانين ايلک وزيري جلاالدين دستگرداني ايدي. آنجاق ايکي آيدان سونرا اونو اؤلدوروب 1297-جي ايلده يئرينه صدرالدين خاليدي زنگانيني گتريدی. بير ايل ياريمدان سونرا اونو دا قارداشي ايله بير يئرده اؤلدوروب وزيرليگي رشيدالدين فضل اوللاه همدانييه وئردي. قازان خان 1300-جو ايلده دميشقده گئرچکلشن ميصيرله ساواشدا قلبه قازاندي. آذربايجانا دؤندوکدن سونرا 1304-جو ايلده قزوينده اؤلدو. يئددي ايل دوققوز آي سلطنت ائتدي. اؤلدويونده 33 ياشيندا ايدي. تابوتونو تبريزه آپاريب اورادا دفن ائتديلر. قازان خاندان اؤنجه هئچ بير موغول شاهي نين مزاري بللي اولماميشدير.[15]

  قازان خانين 1304-جو ايلده اؤلومو اوزرينه يئرينه قارداشي اولجايتو محمد کئچدي. اولجايتونون اصيل آدي هار بنده (ائششگين قولو) ايدي. بو آد اونا گؤز دَيمه مه سي اوچون قويولموشدو. خانليق تاختينا کئچينجه بَيلرين و ديگر دؤولت آداملاري نين ريجالاري اوزرينه هار بنده، خودا بنده يه چئوريلدي. اولجايتو و سولطان محمد ايسملري علاوه  ائديله رک، بؤيله جه موغوخ خانينا اولجايتو سولطان محمد خودا بنده دئييلدي. آنجاق مملوک مؤليفلري اوندان اسکيسي کيمي هار بنده آدي ايله بحث ائتمکده داوام ائدرلر. اولدوقجا مدني داورانيشلي بير حؤکمدار اولان اولجايتو 1316-جي ايلده اؤلومونه قدر شيعه مذهبينده قالدي. اوغلو و خلفي ابوسعيد خان زامانيندا سسسيزجه يئنيدن سوننيلييه دؤنولدو.[16]

  ابوسعيد تاختا چيخديغيندا 12 ياشيندا ايدي. بو اوزدن ده بوتون ايشلردن امير چوبان اوسولدوزي سوروملو ايدي. ابوسعيدين باجيسي ايله ده ائوله نن امير چوبان اؤلکه نين تک ايقتيدار صاحيبي دوروموندا ايدي. موغول سولطاني نين سادجه آدي وار ايدي. بوتون ايقتيدار امير چوبانين الينده بيريکمکده ايدي. امير چوبان خوراسان هؤکومتيني اوغلو امير حوسئينه، گورجوستان واليليگيني باشقا اوغلو ماحمودا، روم اميرليگيني ده ديگر اوغلو امير تئيمور تاشا وئردي. 1328-جي ايلده خاجه رشيدالدين همدانيني ده اؤلدوردو. 12 ايل بو شکيلده کئچديکدن سونرا ابوسعيد آرتيق بؤيوموشدو و امير چوبانا شوبهلنمه يه باشلادي. ابوسعيد، جلايرلي شئيخي نين قاديني اولان امير چوبانين باغداد خاتون آدلي قيزي ايله عشقبازليق ائديردي. حسن جلايرلي نين نيکاحيندا اولان قاديني بوشاتديريب اؤز نيکاحينا کئچيرمک ايسته ييردي. امير چوبان بونا راضي اولماديغي اوچون موغول سولطاني ايله قارشي-قارشييا گلدي. امير چوبان و اونون ائولادلاري نين ايقتيدارلارينا سون وئريلدي. قيزي دا اؤز نيکاحينا آلدي. سولطان بو قادينا چوخ وورقون اولدوغوندان ايقتيداري اونا بوراخميشدي. امير چوبانين اؤلدورولوشوندن سونرا وزيرليک وظيفه سي قيياس الدين محمد رشيده وئريلدي. آذربايجاندا موغول پادشاهينا  " باهادير "  لقبي ايلک اولاراق سولطان ابوسعيده وئريلميشدير. ابوسعيد يايدا سولطانييه ده، قيشدا دا يا قاراباغدا، يا دا باغداددا اوتوروردو. ادبيياتا چوخ هوسلي ايدي. ابوسعيد آراندا اؤلدو و جنازه سيني سولطانييه يه گتیردیلر. ابوسعيد 19 ايل سلطنت ائتدي. اونون زامانيندا خاجه عليشاه 12 ايل وزيرليک ائتدي. عليشاه اؤز اجلي ايله اؤلن تک وزير اولموشدور. ابوسعيدين اؤلوموندن سونرا آذربايجان-موغول دؤولتي اؤز بوتونلوگونو ايتيردي.[17] بير ياندان سربئدارانين موغوللارا قارشي سالديريلاري، بير ياندان دا چوبان اوغوللاري ايله جلايرليلر کيمي گوجلو عايله لر آراسينداکي ايقتيدار موجاديله سي موغول دؤولتيني چؤکرتمه يه باشلادي. ابوسعيددن سونرا سککيز موغول سولطاني ايقتيدارا گلسه ده، اونلاري ايقتيدارا گتيريب و اوزاقلاشديرماق اميرلرين الينده ايدي. آذربايجان-موغول دؤولتي نين پارچالانماسي ايله چوبانيلر و جلايرليلر دؤولتي اورتايا چيخماغا باشلاياجاقدي. موغوللارين گليشي ايله شعوبي ايسماعيلييه کيمي تشکيلاتلاري چؤکرتيلدي. آنجاق شعوبييه اؤز فيکري چاليشمالارينا گيلانين اورمانليقلاريندا گيزلينجه داوام ائديردي. يوزايللر بويونجا بورادا شعوبييه نين اولکولري سوردورلموش و سونوندا صفوي دؤولتي نين قوروجوسو کيمي تاريخ گيرديريلن ايسماعیل صفوي بو اورتامدا يئتيشديريلمیشدی. صفوييه نين يئني شعوبي-فارس دالقاسي اولدوغو هاقدا آيريجا آيرينتيلي بيلگي وئريله جکدير.

  گونئي آذربايجانين بير چوخ يئرلرينده موغولجا کند و شهر آدلاري واردير. قاراداغدا مئرکيت آديندا کند و باتي آذربايجاندا سولدوز آديندا شهر واردير. رشيدالدينين اونلو اثرينده بير چوخ موغول قؤوملري حاققيندا معلومات وئريلميشدير. سولدوز حاققيندا دا بو اثرده آيرينتيلي بيلگي وار. سولدوز يئرلشکه سي بير موغول قؤومونون آدينا تاسيس ائديلميشدير. رشيدالدينين "سولدوز" حاققيندا يازديغي بيلگيني بورادا اولدوغو کيمي وئريريک:

   

سولدوز قؤومو

  سولدوز قؤوموندن بير چوخ اميرلر چيخماسينا باخماياراق، بيز داها چوخ مشهور و چينگيز خانين خيدمتينده اولانلار حاققينداکي حيکايه لري و بيلگيلري وئرمکله يئتينه جه یيک. چينگيز خان گنج اولدوغو زامان تايچيوت قؤومو اونونلا موخاليفت ائديردي. بير گون چينگيز خان اؤنملي بير ايش اوچون يولا دوشموشدو. يولدا اؤز-اؤزونه حرکت ائدن بير داشا راستلاندي. چينگيز خان دوشوندو کي، بورادا بير اوغورسوزلوق اولماليدير. يولا داوام ائديب-ائتمه مه سي حاقدا ترددود ائتدي. سونوندا يولونا داوام ائتمه قراري آلدي. چينگيز خان بو يولچولوغوندا خوشاگلمز حاديثه  ايله قارشيلاشدي. اونون دوشمني اولان تايچيوت قؤومونون پادشاهي تارقوتاي قيريلتوق اونو اسير ائده رک بوينونو ايکي شاخه آغاجلا باغلادي. او زامان اسير دوشنلري درهال اؤلدورمک ياسالارا اويغون دئييلدي. تايچو ايقاچي آديندا بير قوجا قاري وار ايدي. تايچو قؤوموندن اولدوغو اوچون اونا تايچو ايقاچي دئييرديلر. قاري نين اري ايسه مئرگيت قؤوموندن ايدي. آنجاق اري نين آدي بللي دئييل.

  او قوجا قاري دايما چينگيز خانين ساچلاريني داراياراق اونا خيدمت ائديردي. ايکي آغاج شاخه سي آراسيندا قاليب يارالانان چينگيز خانين بوينونون ياراسينا ملهم قويور و آغاجلارين آلتينا کئچه يئرلشديريردي کي، بوينونو داها چوخ يارالاماسين. بير گون چينگيز خان فورصت تاپيب و بوينو بويوندوروقلو شکيلده قاچماغا باشلايير. ياخينلاردا بؤيوک بير ناوور (گؤل) وار ايدي. چينگيز خان اؤزونو بو ناوورا آتيب ائله گيزلندي کي، اونون بدنيندن سادجه بورنو گؤرونوردو. تايچيوت قؤومو اونو آختارماغا باشلادي. سولدوز قؤوموندن اولان چيلاوغو´نون آتاسي سورغان شيره آتاسي سودون نويان´لا او جيواردا ياشاييردي. بيردن سورغان شيره نين گؤزلري چينگيز خانين موبارک بورنونا ساتاشدي. اونون چينگيز خان اولدوغونو آنلاميشدي. گيزليجه چينگيز خانا ايشاره ايله آنلاتدي کي، گؤرونمه مه سي اوچون اؤزونو داها چوخ سويا باتيرسين. چينگيز خاني آختارانلارا دا دئدي کي، سيز باشقا يئرلري آختارين، من ده قاليب بوراني گؤزله یه جم. گئجه اولدوغوندا چينگيز خاني ائوينه آپاريب بوينونداکي بويوندوروق آغاجلاري چيخاراراق، اونو اؤز ائوينده گيزلتدي.

  داها سونرا سورغان شيره، چينگيز خاني بير کور ماديانا مينديريب، بير آز ات و کامان-اوخ و ديگر ساواش آلتلري وئره رک يولا سالدي.

  آرتيق چينگيز خانين آناسي، خاتونلاري و قؤومو اوندان ال اوزموشدولر. اؤلدويونو سانيرديلار. او زامان چينگيز خانن دؤردونجو اوغلو تولوي خان اوشاق ايدي و هر آن دئييرميش کي، آتام بير مايدانين اوستونده گله جکدير. تولوي خانين آناسي دا اوغلونو دانلايير و بعضن ده قولاغيني بورورموش کي، نييه سنين آتان مايدانا مينمه لي، مايدانلا گلمه ليدير؟ اوشاق ايسه واز کئچمه دن تکرار-تکرار سؤيله ييرميش. چينگيز خانين اؤز يوردونا قوووشماسي ياخينلاشديغي زامان اوشاق بو شکيلده داوام ائديرميش: "آتام قويروغو دويونلنميش کور بير مايدانلا بير آزدان يئتيشه جکدير!" آناسي دا عصبلشه رک اوشاغي نين اوستونه باغيريرميش. بير نئچه ساعاتدان سونرا چينگيز خان، تولوي خانين وصف ائتديگي شکيلده گلير. چينگيز خانين ساغ-سالامات گلمه سينه هر کس سئويندي و شنليکلر دوزنلندي. هر کس تولويون سؤيله ديکلرينه حئيران قالميشدي. سورغان شيره بيليردي کي، اونون چينگيز خاني گيزلتمه سي و خيلاص ائتمه سي گئج-تئز بيلينه جکدير. اونا گؤره تايچيوت قؤومونون ايچيندن چيخيب گئتمه لي ايدي. بوتون عايله سي ایله بیرایکده چينگيز خانين دييارينا کؤچرک اونون خيدمتينده اولدو. چينگيز خان دا اونون عايله سيني اؤز گووَنجه سي آلتينا آلدي. سورغان شيره نين اوغلو چيلاوغون گئرچک باهادور ايدي. بير دفعه  آتدان چوخ برک ييخيلدي. رقيبي اونو اؤلدورمک ايسته ميشدي. او، درهال آياغا قالخاراق اؤزونو قوروماغا چاليشميشدي. سونگوسو ايله آت اوستونده اونا هوجوم ائدن رقيبيني يارالایاراق قووموشدور. چينگيز خان اونون بو شوجاعتينه هئيران قالميش، اونو آلقيشلاميش و دئميشدير کي، من بئله باهادورلوق هئچ گؤرمه ميشديم. چينگيز خان بير نئچه دفعه  تايچيوتلا ساواشدي. ان سون ساواشدا چيلاوغون باهادور، تايچيوتون پادشاهي تارقوتاي قيريلتوقلا اوز-اوزه گلدي. بو ساواشدا چيلاوغون باهادور، تارقوتايي اؤلدوردو. چيلاوغون باهادورون اوغلو دا سودون نويان ايدي. سودون نويان چينگيز خانين باخت اولدوزونون پارلاديغي زاماندا اونون ساغ الي ايدي. اوقتاي قاان زامانيندا دا ياشاييردي و تولوي خانلا سورقاقتاني بَيين اوشاقلارينا باخيردي. کوبيلاي قاان زامانيندا سودون نويانين اوغلو قاچودار اؤز آتاسي نين يئريني توتموشدور. قاچودار يوز ايلدن آرتيق ياشاميش و چوخ قوجالميشدي. ائله کي، او، اؤز گلينيني تانيميردي و دئييردي مني اونونلا ائولنديرين. اونون اقربالاريندا بير ده توغرول آديندا بير امير ايدي. ائله جه ده ياخينلاريندان ديگري ده باوورچو مونگکه قاان آديندا بؤيوک بير امير ايدي کي، چاران اولاراق چاغريليردي. چاران، آريق بوغايا ياخشي تعليم وئرمه ديگي اوچون کوبيلاي طرفيندن ياسايا سؤوق ائديلدي. هولاکو خانلا آذربايجانا گلن سودون نويانين اوغوللاريندان بيري ده سونجاق نويان ايدي. او، هولاکو خانين دؤولتينده يارقيچليق (قاضيليک) وظيفه سينده ايدي. کئهتي نويان، آراتئمور ايداچي، تودان و تئموربوغا اونون قارداشلاري ايدي. سونجاقين اوغوللاري بونلار ايدي: بايدو، عرب، آرغون. کوبيلاي قاانين خيدمتينده اولان سودونون ديگر بير اوغلو دا سارتاق ايدي. کوبيلاي قاان اونو اؤز رسمي ائلچيسي اولاراق هولاکونون دؤولتينه گؤندرميشدي. هولاکو خانين اؤلوموندن سونرا گئري دؤنموشدور.[18]

   

---

[1] Cəmil Meriç, Jurnal, 1-ci cild, s. 153.

[2] Cəmil Meriç, Jurnal, 1-ci cild, s. 155.

[3] Məhəmməd Cuveyni, Tarixi-cahangüşayi-Cuveyni, hazırlayan: Məhəmməd Qəzvini, birinci cild, dördüncü yayın, Dünyayi-kitab nəşriyatı, Tehran-1385 (h.ş), s. 16.

[4] B. Vladmir Tsov, Moğol toplumsal düzəni (Nezame ictemaiye moğol), farscaya çevirən: Şirin Bəyani, s. 93.

[5] Eyni qaynaq, s. 100.

[6] N. Ə. Rəsulzadə, Nizami, Türk Dünyası Araşdırmaları vaqfı, İstanbul-1991.

[7] Bartold, Türküstannamə, farscaya çevirən: Kərim Kəşavərz, Aqah yayınları, Tehran- 1387 (h.ş), s. 106.

[8] Bartold, Türküstannamə, farscaya çevirən: Kərim Kəşavərz, Aqah yayınları, Tehran- 1387 (h.ş), s. 116-117.

[9] Bartold, Türküstannamə, farscaya çevirən: Kərim Kəşavərz, Aqah yayınları, Tehran- 1387 (h.ş), s. 123, 124, 125,126.

[10] Nasirəddin Sahibəzzəmani “Üçüncü xətt”, Sahil nəşriyatı, 1351, s. 327.

[11] Həmdullah Qəzvini, Nüzhət əl-qulub, Tehran nəşri, s. 85-109; V. Z. Piriyev, Azərbaycan Hülakülər Dövlətinin tənəzzülü dövründə, Elm nəşriyatı, Bakı-1978, s. 15.

[12] Yəhya ibni Abdullətif, Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nəşriyatı, Məşhəd-1363, s. 231-232.

[13] Abasquluağa Bakıxanov “Gülüstani-irəm”, çevirən: M. Əskərli, Minarə nəşriyatı, Bakı-2000.

[14] Faruq Sümər, Oğuzlar, Yazıçı nışriyatı, Bakı-1992.

[15] Yəhya ibni Abdullətif, Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nəşriyatı, Məşhəd-1363, s. 232,233, 234, 235, 236, 237, 238, 239.

[16] Faruk Sümer, Çepniler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı yayınları, İstanbul- 1992.

[17] Yəhya ibni Abdullətif, Lobb-ul təvarix, Müqəddəm nəşriyatı, Məşhəd-1363, s. 242, 243, 244.

[18] Rəşidəddin Fəzlullah Həmədani, Came-üt Təvarix, I. Kitab, Əlborz nəşri, birinci basqı, Tehran-1373, s. 173-178.